Prawa dziecka

Omawiając problem respektowania praw dziecka w szkole, pod uwagę należy wziąć przede wszystkim relacje nauczyciel - uczeń, klimat wychowawczy w klasie i szkole, widziany właśnie w tej perspektywie.
Istnieje cały szereg dokumentów, od Konstytucji począwszy, na statucie szkoły kończąc, które formalnie chronią ucznia. Przypomnieć należy, że prawa dziecka to prawa człowieka, a te najpełniej określa Konstytucja RP. Znajduje się w niej 46 praw, a tylko 5 obowiązków. Przyjrzyjmy się więc tym prawom, które z punktu widzenia szkoły są szczególnie ważne.
Punktem wyjścia musi być art. 30 Konstytucji RP, który stanowi, że „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”.
Nauczyciel jest funkcjonariuszem publicznym, musi więc reprezentować politykę państwa. Jego obowiązkiem jest zatem nie tylko przestrzeganie praw dziecka, lecz także nauczenie go korzystania z nich. Art. 32 Konstytucji mówi, że „Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne”. Zapis ten obliguje nauczycieli do sprawiedliwego i równego traktowania wszystkich uczniów, a także do tego, aby za to samo przewinienie uczeń poniósł taką samą karę.
Art. 40 stwierdza: „Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych”. Oznacza to, że nie wolno stosować jakichkolwiek kar fizycznych wobec dziecka, a także ośmieszać go czy poniżać wobec innych dzieci. Jeżeli nauczyciel postępuje wbrew temu prawu, to narusza jego prawa człowieka. Jeżeli zachowuje się tak uczeń, to tylko jest niegrzeczny, niezdyscyplinowany czy nawet ordynarny, ale nie narusza praw, ponieważ nie występuje w roli funkcjonariusza społecznego.
Art. 47 brzmi: „Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym”. Zapis ten w szkole powinien być szczególnie mocno przestrzegany. Chodzi tu nie tylko o zakaz przeglądania osobistych rzeczy ucznia, lecz przede wszystkim o poszanowanie jego czci. Nie wolno więc przezywać ucznia, wyśmiewać go ani z niego szydzić.
Zgodnie z art. 51 Konstytucji nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby. Każdy ma prawo dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych. Oznacza to, że informacje dotyczące ucznia muszą być należycie chronione i gdy zajdzie taka potrzeba, udostępnione mu.
Art. 54: „Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji”. Nie oznacza to oczywiście prawa do „obsmarowywania” nielubianych nauczycieli na drzwiach toalety, lecz przede wszystkim możliwość wypowiadania swoich sądów i opinii, choćby na łamach szkolnej gazetki.
Art. 63 mówi: „Każdy ma prawo składać petycje, wnioski i skargi w interesie publicznym, własnym lub innej osoby za jej zgodą do organów władzy publicznej oraz do organizacji i instytucji społecznych w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej (...)”. Uczeń ma więc niezbywalne prawo do składania petycji, wniosków i skarg, które dotyczą jego kształcenia i wychowania.
Art. 70.
1. Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18. roku życia jest obowiązkowa. Sposób wykonywania obowiązku szkolnego określa ustawa.
2. Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna. Jest to jedno z fundamentalnych praw człowieka, dzięki któremu może on uzyskać odpowiednie kompetencje do tego, aby zaistnieć w społeczeństwie demokratycznym.
Art. 72.
1. Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją.
2. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych.
3. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka.
Gdy więc szkoła ma problem z dzieckiem, a nie można uzyskać pomocy ze strony rodziców, nie można za to winić ucznia. On nie powinien ponosić konsekwencji za to, jakich ma rodziców.
Art. 73 stwierdza, że „Każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych, (...) nauczania, a także korzystania z dóbr kultury”.

Oto krótki katalog praw dziecka, który powinien być bezwzględnie przez nauczycieli przestrzegany. Jeżeli chodzi o obowiązki człowieka – Konstytucja wprowadza tylko pięć. Dziecka dotyczą następujące:
Art. 82. Obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne.
Art. 83. Każdy ma obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Polskiej.
Art. 86. Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie.
Konwencja o Prawach Dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 i 527) jest pierwszym dokumentem międzynarodowym, który zawiera szeroki katalog praw dziecka.
Na szczególną uwagę zasługują te, które ściśle łączą się z pracą nauczycieli:

1. Prawo do wyrażania poglądów, stosownie do możliwości, szczególnie w sprawach dotyczących dziecka.
2. Prawo do wypowiedzi oraz otrzymywania i przekazywania informacji.
3. Swoboda myśli, sumienia i wyznania.
4. Prawo do zrzeszania się i pokojowych zgromadzeń.
5. Ochrona prywatności, w tym korespondencji i życia rodzinnego.
6. Dostęp do informacji z różnorodnych źródeł, ochrona przed informacjami szkodliwymi dla dziecka.
7. Ochrona przed wszelkimi formami przemocy (fizycznej czy psychicznej), zaniedbaniem i wykorzystaniem seksualnym.
8. Prawo do nauki, w tym nauczanie bezpłatne i obowiązkowe na poziomie podstawowym.
9. Cele edukacji, w tym rozwijanie osobowości i talentów dziecka, nauczanie szacunku dla praw człowieka i podstawowych swobód szacunku dla rodziców i przygotowanie do życia w wolnym społeczeństwie.
10. Prawo do wypoczynku i czasu wolnego, uczestnictwo w kulturze.
11. Ochrona dzieci przed narkomanią.
12. Ochrona i specjalne traktowanie nieletnich przestępców.

Prawa dziecka podlegają ochronie jak każde prawo człowieka. Ochronę praw dziecka naruszonych przestępstwem zapewnia kodeks karny, ochronę dóbr osobistych zapewnia kodeks cywilny, a Ustawa o ochronie danych osobowych chroni prawo nieujawniania danych dotyczących dziecka niepowołanym do tego osobom, a także prawo do zachowania pewnych danych przez dziecko (rodziców) i nieujawniania ich szkole.
W szkole mamy do czynienia nie z dzieckiem, a z uczniem. To ważne rozróżnienie. Dziecko jest dzieckiem w domu, dla rodziców. Dla szkoły jest uczniem, czyli małym człowiekiem, który ma obowiązek uczyć się, przestrzegać regulaminu szkoły i słuchać nauczycieli.
Jest oczywiste, że uczeń i nauczyciel nie mają równych praw. Ich role społeczne zasadzają się na istnieniu tej nierówności. Jest jednak faktem, że każdy z nich ma swoje prawa. Jedyny drobny problem polega na przestrzeganiu ich w codziennej szkolnej rzeczywistości. Zwłaszcza na lekcjach. A szczególnie wtedy, gdy coś idzie nie całkiem po nauczycielskiej myśli.
Jednym z przejawów transformacji ustrojowej w naszym kraju są zmiany w sferze zarządzania oświatą. Ich rezultatem jest znaczący wzrost autonomii szkół i roli dyrektora oraz zwiększony zakres samodzielności nauczycieli. Mają oni teraz możliwości bardziej twórczej i elastycznej realizacji programów nauczania, a także nowoczesnego podejścia do problemu wychowania dziecka. Miejmy nadzieję, że w tej nowej rzeczywistości prawa dziecka w szkole znajdą odpowiednie miejsce.